Perdagangan Sisa: Satu Bentuk Penjajahan

Penjelasan ringkas mengenai perdagangan sisa merentasi Dunia Selatan (Global South), dan bagaimana ia merupakan satu bentuk baharu penjajahan sisa memandangkan ia mengekalkan ketidakadilan alam sekitar dan sosial.

Oleh Mageswari Sangaralingam

Pada 2017, China mengumumkan untuk menghentikan import 24 jenis sisa bermula 1 Januari 2018. Keputusan ini, ditambah pula dengan fakta bahawa di bawah Operasi Pedang Kebangsaan China (China Operation National Sword), penyeludupan haram sisa juga akan dipantau, ia mendedahkan sisi buruknya sisa penjajahan.

Apakah Perdagangan Sisa?

Amalan mengeksport bahan sisa buangan dari negara berpendapatan tinggi ke negara berpendapatan rendah, yang sering tidak mempunyai kelengkapan yang lengkap untuk mengendalikan sisa ini, adalah satu bentuk perkauman alam sekitar (environmental racism) atau penjajahan sisa (waste colonialism). Perdagangan sisa sering dirujuk sebagai ‘penjajahan sisa’ disebabkan oleh dinamik yang tidak sama rata dan bersifat eksploitasi yang terlibat dalam pergerakan sisa global. Istilah ini mendedahkan ketidakseimbangan kuasa antara negara maju dari segi ekonomi di Dunia Utara (Global North), biasanya pengeksport sisa, dan negara kurang berkemampuan yang bertindak sebagai penerima.

Daripada mencari penyelesaian yang lebih baik untuk menguruskan masalah sisa mereka, negara maju meletakkan beban sisa mereka kepada alam sekitar dan komuniti, terutamanya di Dunia Selatan. Melepaskan masalah sisa mereka kepada negara lain dengan menggunakan tanah penerima sisa bagi dilupuskan adalah satu bentuk penjajahan.

Contohnya, selepas mandat China, tempat pembuangan sampah baharu yang dikenal pasti di negara Asia Tenggara, adalah seperti Malaysia, Thailand dan Indonesia. Apabila sisa mula bertimbun di Dunia Utara, negara-negara ini menjadi destinasi utama bagi sisa dunia, kedua-duanya sah dan tidak sah, di mana yang terakhir melibatkan pengisytiharan palsu dalam bil muatan, keterangan palsu mengenai sisa yang didagangkan, mengelak daripada kawalan kastam atau secara terang-terangan menyembunyikannya di dalam konsainan.

Selama beberapa dekad, komuniti dan pertubuhan masyarakat sivil menonjolkan kesan buruk pembuangan sisa secara sewenang-wenangnya terhadap kesihatan dan alam sekitar. Penjajahan sisa juga menyumbang kepada kemunculan loji kitar semula haram yang beroperasi tanpa permit, menggunakan teknologi rendah dan kaedah pelupusan yang memudaratkan alam sekitar seperti pembuangan dan pembakaran secara terbuka.

Penggunaan pemetaan mengenai penyeludupan sisa yang dibentangkan dalam laporan Pejabat Dadah dan Jenayah Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (UNODC) menunjukkan bagaimana pelaku jenayah mengeksploitasi kelemahan peraturan dan alam sekitar bagi keuntungan kewangan. Sektor sisa dilaporkan sangat terdedah kepada rasuah memandangkan penjenayah melihat peluang untuk merasuah pegawai bagi mengeluarkan permit, memalsukan dokumen, mengabaikan pelanggaran dan menghalang pemeriksaan.

Di samping itu, pencemaran udara yang disebabkan oleh pembakaran sisa dan pelepasan daripada loji kitar semula, tanah dan badan air juga tercemar. Negara penerima juga bergelut  dengan akibat daripada mikroplastik yang dihasilkan dalam proses kitar semula yang akhirnya menyusup ke badan air. Seperti yang kita ketahui, mikroplastik begitu berleluasa dan terdapat di hampir setiap sudut dunia, dan tubuh kita, menyebabkan kesan sampingan yang buruk.

Negara maju seperti Jepun, Amerika Syarikat, dan negara Eropah sepatutnya boleh menguruskan sisa yang dihasilkan di negara mereka. Walau bagaimanapun, mereka terus membuang sampah mereka di negara membangun dan kekurangan sumber dengan alasan untuk mengitar semula atau menderma. Lebih-lebih lagi, isi rumah di negara maju yang mengasingkan sisa mereka tidak tahu bahawa “boleh dikitar semula” dihantar ke seluruh dunia untuk dikitar semula atau dibuang, memberi kesan buruk kepada komuniti tempatan dan orang asli dan membawa kepada kemerosotan alam sekitar dan bahaya kesihatan.

Apakah yang Mendorong Perdagangan Sisa?

Kapitalisme, amalan pengeluaran yang tidak mampan dan kepenggunaan adalah antara pemacu utama penjanaan sisa yang semakin meningkat.  Sistem kapitalis mengeluarkan lebih banyak produk daripada yang kita perlukan, memikat pengguna untuk membeli lebih banyak dan kemudian membuang produk ini apabila yang lebih baharu diperkenalkan.

Daripada fesyen pantas dan alat kepada barangan sekali guna, sisa semakin meningkat pada kadar yang tidak pernah berlaku sebelum ini. Ini membawa kepada berjuta-juta tan sisa dihantar setiap tahun. Dalam sesetengah kes, penghantaran sisa adalah jauh lebih murah daripada mengurus atau membuangnya dengan cara yang mesra alam di kawasan di mana ia dihasilkan.

Walaupun melaksanakan sekatan import, larangan dan langkah perlindungan untuk melindungi alam sekitar mereka, dan juga perjanjian alam sekitar pelbagai hala seperti Konvensyen Basel, negara Asia terpaksa menanggung beban yang paling berat daripada sisa plastik Kesatuan Eropah (EU), yang tiba melalui saluran haram dan sah. Laporan ETC CE 2/2023 The Fate of Plastic Waste menunjukkan bahawa sisa plastik yang meninggalkan EU mempunyai kualiti yang jauh lebih rendah berbanding yang didagangkan dalam EU.

Sisa tidak sepatutnya dihantar kepada ekonomi yang tidak mempunyai keupayaan untuk menguruskannya. Contohnya, Jepun, yang mempunyai reputasi bagi amalan pengurusan sisa yang baik, merupakan pengeksport utama sisa plastik ke negara bukan OECD yang mempunyai kurang keupayaan untuk menangani sisa dan sistem pengurusan sisa yang lebih lemah.  Daripada 606 juta kilogram (kg) sisa plastik yang dieksport oleh Jepun ke negara lain pada 2023, 189 juta kg dihantar ke Malaysia, meningkat daripada 179 juta kg pada 2022. Pengurusan sisa yang berkesan dan adil perlu berdasarkan prinsip berdekatan.

Apabila negara Asia mula menolak dan berkempen menentang pembuangan sisa, kami mendapati sisa plastik hanya beralih ke destinasi seperti Myanmar dan Laos. Siasatan oleh collaborative newsroom Lighthouse Reports dan enam rakan kongsi mendapati bahawa sebahagian daripada sisa yang dibuang di Myanmar datangnya dari Barat, berdasarkan sampel yang dikumpul dari kejiranan di Yangon. Penyiasat mengenal pasti pengeksport antarabangsa di Amerika Syarikat (AS) dan Kanada melalui pangkalan data rekod kastam. Mereka menganalisis bagaimana negara transit tidak melaporkan plastik yang mereka hantar ke Myanmar berdasarkan bil muatan dan data penghantaran.

Fesyen pantas di mana pengeluaran dan penggunaan pakaian telah meningkat yang membawa kepada peningkatan sisa tekstil. Pakaian berkualiti rendah berakhir di Dunia Selatan dalam bentuk sumbangan amal atau untuk dijual di pasaran tekstil terpakai. Contohnya, setiap minggu, Ghana dibanjiri dengan 15 juta pakaian yang mengejutkan, sebahagian besar daripadanya sehingga 6 juta berakhir sebagai sisa, dibuang ke tapak pelupusan sampah atau dibakar.

Tambahan pula, terdapat plastik tersembunyi yang disertakan dengan bahan lain, seperti plastik dalam import bandela kertas, plastik dalam produk elektronik dan elektrik, sisa tekstil, getah dan sisa tayar.  Terdapat juga perdagangan bahan api yang berasal dari sampah secara ringkasnya, adalah sisa diproses yang dibakar bagi penjanaan tenaga yang mungkin termasuk sehingga 30 hingga 50 peratus sisa plastik.

IPEN melaporkan bahawa trend sepanjang dekad yang lalu menunjukkan bahawa jumlah sisa plastik telah meningkat bersama-sama dengan perdagangan sisa dalam kategori yang termasuk plastik yang terdiri daripada bahan kimia toksik seperti sisa elektrik dan elektronik.

Basel Action Network (BAN) mendapati bahawa walaupun peraturan perdagangan sisa berbahaya Konvensyen Basel, beberapa syarikat kitar semula yang dipersoalkan menjadi broker eksport sisa elektronik ke negara kurang maju. Syarikat ini mengurangkan kos dengan memunggah bahan yang dirungkai dan kitar semula ke negara miskin yang mempunyai undang-undang buruh yang longgar, peraturan alam sekitar yang lemah dan rekod prestasi hak asasi manusia yang lemah.

Konvensyen Basel mengenai Kawalan Pergerakan Rentas Sempadan Sisa Berbahaya dan Pelupusannya mempunyai peruntukan mengenai penjanaan dan meminimumkan sisa. Walau bagaimanapun, peruntukan ini adalah panduan sukarela yang gagal membendung krisis sisa.

Apakah yang perlu dilakukan seterusnya?

Menyedari akan kesan perdagangan sisanya, EU yang mengeksport 35 juta tan sisa pada 2023 menetapkan kawalan yang lebih ketat ke atas perdagangan sisa dengan Peraturan Penghantaran Sisa (WSR) baharunya yang berkuat kuasa pada 20 Mei 2024. Ini berlaku selepas bertahun-tahun advokasi oleh kedua-dua Eropah dan pertubuhan masyarakat sivil negara penerima sisa.

Untuk lebih berkesan, Peraturan Penghantaran Sisa mestilah disertakan dengan langkah-langkah pemantauan dan penguatkuasaan yang kukuh dengan sumber yang mencukupi di negara pengeksport dan pengimport. Segala kelemahan mestilah ditutup dan adalah diharapkan agar pelaksanaan peraturan ini akan membantu menamatkan bahaya alam sekitar dan kesihatan manusia di negara penerima.

Walau bagaimanapun, langkah-langkah ini hanya oleh EU. Bagaimana pula dengan ekonomi besar yang lain?

Laporan UNODC Turning the Tide mengesyorkan bahawa kerajaan mestilah menggunakan pendekatan holistik dan mengenal pasti kelemahan sepanjang rantaian bekalan perdagangan sisa. Ini termasuk membangunkan dasar yang berkesan, mengambil tindakan penguatkuasaan yang tegas dan membina keupayaan institusi.  Rasuah dan penglibatan kumpulan jenayah terancang dalam pemerdagangan sampah memerlukan tindak balas keadilan jenayah yang kuat.

Konvensyen Basel dengan tadbir urus dan kuasa pelaksanaan yang lebih kukuh diperlukan untuk membendung perdagangan sisa toksik. Perjanjian Plastik Global (GPT), yang kini dalam perundingan antarabangsa menjelang pemuktamadannya pada 2025, berpotensi menjadi instrumen yang mengikat secara sah untuk menangani pencemaran plastik dalam pelbagai cara, termasuk peraturan antarabangsa bagi reka bentuk, pengeluaran dan pelupusan plastik untuk melindungi kesihatan, hak asasi manusia dan alam sekitar.

Penjajahan sisa mengekalkan ketidakadilan sosial dan alam sekitar. Untuk menamatkan penjajahan sisa, negara maju mestilah bertanggungjawab ke atas pengurusan dan pelupusan sisa mereka sendiri dan memastikan sistem pengurusan sisa adalah baik dari segi alam sekitar dan sosial.

Menamatkan perdagangan sisa yang tidak adil sahaja tidak mencukupi, dunia perlu mengurangkan pengeluaran yang tidak mampan dan pengguna berhati-hati dengan pilihan yang mereka buat untuk meminimumkan kesan daripada tingkah laku penggunaan mereka terhadap orang lain dan alam sekitar. Dasar dan sistem sisa sifar adalah jalan ke hadapan untuk menamatkan krisis sisa.

Mageswari Sangaralingam ialah Ketua Eksekutif di Persatuan Pengguna Pulau Pinang (CAP) & Setiausaha Kehormat Sahabat Alam Malaysia (SAM)

Artikel ini diterbitkan oleh Break Free From Plastic di sini:
https://www.breakfreefromplastic.org/2024/08/01/waste-trade-a-form-of-colonialism/